Eurasian Pharma подкасты — ЕАЭО және Орталық Азия елдерінің фармацевтика саласындағы өзекті үрдістерін талқылауға арналған алаң.
Осы сұхбатта біз Қазақстан Республикасындағы Халықаралық фармацевтикалық өндірушілер қауымдастығының президенті, Еуразиялық фармацевтикалық форумның хедлайнері әрі тұрақты модераторы Вячеслав Локшинмен әңгімелестік.
Осы сұхбатта біз Қазақстан Республикасындағы Халықаралық фармацевтикалық өндірушілер қауымдастығының президенті, Еуразиялық фармацевтикалық форумның хедлайнері әрі тұрақты модераторы Вячеслав Локшинмен әңгімелестік.
Подкасты орыс тілінде тыңдау
— Жыл соңына дейін үш ай ғана қалды, бірақ қазіргі таңда ЕАЭО мен Өзбекстанның фармацевтика нарығындағы негізгі өзгерістерді талқылап өтсек деймін.
— Айта кету керек, Қазақстан да, Еуразиялық экономикалық одақтың басқа елдері де, соның ішінде әзірге осы жүйеде бақылаушы мәртебесінде тұрған Өзбекстан да, бір жағынан мемлекеттік сатып алуға арналған дәрілік препараттар тізімін кеңейтіп жатыр, ал екінші жағынан компаниялардың баға саясатына қысым көрсетуді жалғастыруда — яғни, бағаларды әлемдегі ең төмен деңгейлерге, мысалы, Түркия, Ресей, Польша және басқа елдер деңгейіне дейін төмендетуге тырысуда.
Биыл Қазақстанда баға реттеу жүйесі айтарлықтай күшейді. Біздің қарсылықтарымызға қарамастан, Денсаулық сақтау министрлігі реттеу тәртібін іс жүзінде өзгеріссіз қалдыру және тіпті күшейту жөнінде дәлелдер тапты. Бұл жолы ең төменгі үш елдің орташа көрсеткішін негізге алу шешімі қабылданды.
Қалай болғанда да, баға реттеу жүйесі қатаңдады, кейбір дәрілердің нарықтан кету қаупі де болды. Әзірге нақты нәтижелер белгісіз, себебі бұрынғы бағалармен әкелінген дәрілер сатылымда бар. Дегенмен, бір-екі ай ішінде сөрелерде арзандаған дәрілер пайда болады деп ойлаймын.
Баға реттеу — бір жағынан пациенттер үшін оң фактор, бірақ өндірушілер үшін онша жағымды емес. Себебі логистика бағасы өсіп жатыр, әсіресе қазіргі саяси тұрақсыз жағдайда компанияларға көптеген елдерді айналып өтуге тура келеді, сондықтан жеткізу құны қымбаттауда. Тіркеу және өзгерістер енгізу құны төмендеп жатқан жоқ, оған қоса қосымша баға реттеу енгізілді. Рецептсіз сатылатын препараттар да әзірге реттеуден босатылған жоқ. Сондықтан бұл үдерістер компаниялардың нарықтағы жағдайына оң әсер етіп отыр деп айту қиын.
Сонымен қатар, Қазақстан міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесін одан әрі енгізу және жүйені оңтайландыру саясатын жалғастыруда. Препараттар тізімі әзірге кеңейген жоқ, бірақ біз тиімдірек және қауіпсіз дәрілердің пайда болуын күтеміз, ал дәлелділігі төмен кейбір дәрілер сатып алу тізімінен шығарылады. Кейбір препараттар бойынша қаржыландыру мәселесі бар, себебі бұл қазірдің өзінде мемлекеттік бюджет үшін үлкен жүк. Келесі жылы салықтық реттеу де қатаңдай түспек.
Яғни, алдағы уақытта биылғыдан да күрделі мәселелер күтіп тұр.
Биыл Қазақстанда баға реттеу жүйесі айтарлықтай күшейді. Біздің қарсылықтарымызға қарамастан, Денсаулық сақтау министрлігі реттеу тәртібін іс жүзінде өзгеріссіз қалдыру және тіпті күшейту жөнінде дәлелдер тапты. Бұл жолы ең төменгі үш елдің орташа көрсеткішін негізге алу шешімі қабылданды.
Қалай болғанда да, баға реттеу жүйесі қатаңдады, кейбір дәрілердің нарықтан кету қаупі де болды. Әзірге нақты нәтижелер белгісіз, себебі бұрынғы бағалармен әкелінген дәрілер сатылымда бар. Дегенмен, бір-екі ай ішінде сөрелерде арзандаған дәрілер пайда болады деп ойлаймын.
Баға реттеу — бір жағынан пациенттер үшін оң фактор, бірақ өндірушілер үшін онша жағымды емес. Себебі логистика бағасы өсіп жатыр, әсіресе қазіргі саяси тұрақсыз жағдайда компанияларға көптеген елдерді айналып өтуге тура келеді, сондықтан жеткізу құны қымбаттауда. Тіркеу және өзгерістер енгізу құны төмендеп жатқан жоқ, оған қоса қосымша баға реттеу енгізілді. Рецептсіз сатылатын препараттар да әзірге реттеуден босатылған жоқ. Сондықтан бұл үдерістер компаниялардың нарықтағы жағдайына оң әсер етіп отыр деп айту қиын.
Сонымен қатар, Қазақстан міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесін одан әрі енгізу және жүйені оңтайландыру саясатын жалғастыруда. Препараттар тізімі әзірге кеңейген жоқ, бірақ біз тиімдірек және қауіпсіз дәрілердің пайда болуын күтеміз, ал дәлелділігі төмен кейбір дәрілер сатып алу тізімінен шығарылады. Кейбір препараттар бойынша қаржыландыру мәселесі бар, себебі бұл қазірдің өзінде мемлекеттік бюджет үшін үлкен жүк. Келесі жылы салықтық реттеу де қатаңдай түспек.
Яғни, алдағы уақытта биылғыдан да күрделі мәселелер күтіп тұр.
— Сіздің қауымдастық компанияларға осы қиындықтардан өтіп, мемлекетпен тиімді диалог орнатуға және жаңа жағдайларда өміршең болуға қалай көмектесе алады?
— Бұл сұрақ оңай емес. Біз әуел бастан Денсаулық сақтау министрлігімен, оның басшылығымен, «СК-Фармациямен», Дәрілік заттарды тіркеу орталығымен тікелей диалог жүргізіп келеміз.
Бір жағынан, мемлекет қаржыландыруды арттырып жатқанын түсінеміз, бірақ екінші жағынан, Қазақстандағы бағаларды салыстыра отырып қарасақ, олар ең төмен бағалар қолданылатын кейбір елдерге қарағанда едәуір жоғары — мысалы, Түркия, Ресей Федерациясы, Польша, Италия және басқа елдер.
Өндірушілер кейде стратегиялық сипаттағы елеулі қателіктер жібереді: мысалы, кей препараттардың бағасы түрік бағасынан екі есеге дейін жоғары болуы мүмкін. Әрине, Түркияда нарық көлемі де, мемлекеттік сатып алу үлесі де үлкен, бірақ соған қарамастан, бүгінде депутаттар дәрі-дәрмек бағасына мұқият назар аударып отыр. Тіпті азық-түлік бағасына қарағанда көбірек мән беріледі.
Біз үнемі пікір алмасып, шешімдер іздейміз — ең болмағанда бағалар доллар бағамының өзгерісіне сай реттелуі керек деп есептейміз. Себебі тек биылдың өзінде доллар бағамы 10%-дан астам өсті, ал бұл — үлкен мәселе. Бағалар теңгемен есептеледі, бірақ айырбас бағамының әсері ескерілмей отыр.
Жалпы, мемлекетпен ашық диалог бар. Бірақ жағдай қалай қалыптасатынын, жаңа бағалар нақты күшіне енгенде қандай дәрілер қазақстандықтар үшін физикалық тұрғыдан қолжетімсіз болып қалатынын көреміз. Сол кезде біз нақты дәлелдермен әңгімемізді жалғастырамыз деп ойлаймын.
Қауымдастық өндірушілермен байланыста, бірақ әзірге нақты деректер жоқ. Дегенмен, бұл жаңа құбылыс емес. Мен фармацевтика саласында көп жылдар жұмыс істедім және 2000-жылдардың басында Ұлыбритания, Франция, Италия әріптестерімен бірлескен кездесулерде «cut the price, cut the price» деген сөз жиі айтылатынын есімде сақтап қалдым. Яғни, әңгіме бағаны төмендету туралы болатын.
Бұл үдеріс АҚШ-та да жүруде. Мысалы, Трамп мырза өз кезінде «егер компаниялар дәрілерді АҚШ-та өндірмесе — 100% кедендік баж салығы салынады» деп белгілеген. Сондықтан қазір компанияларды өндірісті жергілікті деңгейде орналастыруға және ғылыми зерттеулерге инвестиция салуға шақыру процесі қатар жүруде.
Менің ойымша, 2026 жылдың басына қарай мемлекет саясаты локализация мәселесінде тұрақталып, айқын бағыт алады. Себебі жай ғана нарықта 20–25 жылдан бері бар бір генерикті шығару — бұл шешім емес. Ғылым мен инновацияны дамытуға серпін беретін тетік, жаңа түпнұсқалық дәрілерді Қазақстанда шығару және көрші елдермен, мысалы, Өзбекстанмен өзара байланыс қажет.
Мен бұл мәселені көтергенмін — барлығы бірдей дәрілерді шығарғысы келеді, бірақ не үшін? Мұндай шағын нарықтар үшін, бәлкім, бірлесе әрекет ету қажет шығар: мысалы, біреулер онкологиялық препараттарға маманданса, басқалары — диабетке қарсы дәрілерге. Бұл мәселелерді бірлесе шешу керек.
Мамандану қағидатын кезінде Варшава шарты аясында да қолданған: бір ел консервілер шығарса, екіншісі дәрі өндірген. Қазір мұндай қатаң жүйе қажет емес, бірақ ең болмағанда осыны түсіну керек. Егер біз 20 миллион емес, мысалы, Өзбекстанмен бірге кемінде 50 миллион халқы бар нарыққа өндіріс жасайтынымызды білсек, онда бұл дәрілердің нарықта қалуына жағдай жасап, олардың рентабельдігін арттырады деп ойлаймын.
Бір жағынан, мемлекет қаржыландыруды арттырып жатқанын түсінеміз, бірақ екінші жағынан, Қазақстандағы бағаларды салыстыра отырып қарасақ, олар ең төмен бағалар қолданылатын кейбір елдерге қарағанда едәуір жоғары — мысалы, Түркия, Ресей Федерациясы, Польша, Италия және басқа елдер.
Өндірушілер кейде стратегиялық сипаттағы елеулі қателіктер жібереді: мысалы, кей препараттардың бағасы түрік бағасынан екі есеге дейін жоғары болуы мүмкін. Әрине, Түркияда нарық көлемі де, мемлекеттік сатып алу үлесі де үлкен, бірақ соған қарамастан, бүгінде депутаттар дәрі-дәрмек бағасына мұқият назар аударып отыр. Тіпті азық-түлік бағасына қарағанда көбірек мән беріледі.
Біз үнемі пікір алмасып, шешімдер іздейміз — ең болмағанда бағалар доллар бағамының өзгерісіне сай реттелуі керек деп есептейміз. Себебі тек биылдың өзінде доллар бағамы 10%-дан астам өсті, ал бұл — үлкен мәселе. Бағалар теңгемен есептеледі, бірақ айырбас бағамының әсері ескерілмей отыр.
Жалпы, мемлекетпен ашық диалог бар. Бірақ жағдай қалай қалыптасатынын, жаңа бағалар нақты күшіне енгенде қандай дәрілер қазақстандықтар үшін физикалық тұрғыдан қолжетімсіз болып қалатынын көреміз. Сол кезде біз нақты дәлелдермен әңгімемізді жалғастырамыз деп ойлаймын.
Қауымдастық өндірушілермен байланыста, бірақ әзірге нақты деректер жоқ. Дегенмен, бұл жаңа құбылыс емес. Мен фармацевтика саласында көп жылдар жұмыс істедім және 2000-жылдардың басында Ұлыбритания, Франция, Италия әріптестерімен бірлескен кездесулерде «cut the price, cut the price» деген сөз жиі айтылатынын есімде сақтап қалдым. Яғни, әңгіме бағаны төмендету туралы болатын.
Бұл үдеріс АҚШ-та да жүруде. Мысалы, Трамп мырза өз кезінде «егер компаниялар дәрілерді АҚШ-та өндірмесе — 100% кедендік баж салығы салынады» деп белгілеген. Сондықтан қазір компанияларды өндірісті жергілікті деңгейде орналастыруға және ғылыми зерттеулерге инвестиция салуға шақыру процесі қатар жүруде.
Менің ойымша, 2026 жылдың басына қарай мемлекет саясаты локализация мәселесінде тұрақталып, айқын бағыт алады. Себебі жай ғана нарықта 20–25 жылдан бері бар бір генерикті шығару — бұл шешім емес. Ғылым мен инновацияны дамытуға серпін беретін тетік, жаңа түпнұсқалық дәрілерді Қазақстанда шығару және көрші елдермен, мысалы, Өзбекстанмен өзара байланыс қажет.
Мен бұл мәселені көтергенмін — барлығы бірдей дәрілерді шығарғысы келеді, бірақ не үшін? Мұндай шағын нарықтар үшін, бәлкім, бірлесе әрекет ету қажет шығар: мысалы, біреулер онкологиялық препараттарға маманданса, басқалары — диабетке қарсы дәрілерге. Бұл мәселелерді бірлесе шешу керек.
Мамандану қағидатын кезінде Варшава шарты аясында да қолданған: бір ел консервілер шығарса, екіншісі дәрі өндірген. Қазір мұндай қатаң жүйе қажет емес, бірақ ең болмағанда осыны түсіну керек. Егер біз 20 миллион емес, мысалы, Өзбекстанмен бірге кемінде 50 миллион халқы бар нарыққа өндіріс жасайтынымызды білсек, онда бұл дәрілердің нарықта қалуына жағдай жасап, олардың рентабельдігін арттырады деп ойлаймын.
– Ал нарықтағы оң үрдістер қандай? Мүмкін, аса айқын емес, бірақ бәрібір жағымды өзгерістер бар шығар?
— Иә, оң үрдістер бар. Нарыққа жаңа компаниялар келіп жатыр, өкілдіктер ашылуда, биологиялық белсенді қоспаларды әкелетін компаниялар саны артып келеді.
Мемлекет өз міндеттемелерінен бас тартып отырған жоқ. Тіпті үкімет басшылығы салықтардың өсуімен бірге қосымша ресурстар да пайда болатынын мәлімдеді. Дәрілік препараттарға қосылған құн салығы (ҚҚС) да енгізілуде, бірақ мемлекеттік сатып алу аясында әкелінетін дәрілерге жеңілдік қарастырылған.
Әзірге айтарлықтай үлкен позитив жоқ, себебі мемлекеттік сатып алу жүйесіндегі бұзушылықтар туралы шағымдар көп. Шынында да, салыстыру көрсеткендей, отандық препараттар мен генериктердің бағасы Ресей Федерациясындағы және басқа елдердегі ұқсас дәрілердің бағасынан айтарлықтай жоғары болған.
Бұл өте күрделі мәселе. Нарық анағұрлым ашық және әділ болуы тиіс. Кейбір компаниялар нарықта белсенді жұмыс істемесе де, олардың бағалары неге екені белгісіз, қатаң реттелмейді. Сондықтан бүгінгі таңда ашықтықты арттыру процесі жүріп жатыр — бұл өте маңызды қадам.
Мемлекет өз міндеттемелерінен бас тартып отырған жоқ. Тіпті үкімет басшылығы салықтардың өсуімен бірге қосымша ресурстар да пайда болатынын мәлімдеді. Дәрілік препараттарға қосылған құн салығы (ҚҚС) да енгізілуде, бірақ мемлекеттік сатып алу аясында әкелінетін дәрілерге жеңілдік қарастырылған.
Әзірге айтарлықтай үлкен позитив жоқ, себебі мемлекеттік сатып алу жүйесіндегі бұзушылықтар туралы шағымдар көп. Шынында да, салыстыру көрсеткендей, отандық препараттар мен генериктердің бағасы Ресей Федерациясындағы және басқа елдердегі ұқсас дәрілердің бағасынан айтарлықтай жоғары болған.
Бұл өте күрделі мәселе. Нарық анағұрлым ашық және әділ болуы тиіс. Кейбір компаниялар нарықта белсенді жұмыс істемесе де, олардың бағалары неге екені белгісіз, қатаң реттелмейді. Сондықтан бүгінгі таңда ашықтықты арттыру процесі жүріп жатыр — бұл өте маңызды қадам.
– Соңғы бірнеше жыл бойы Еуразиялық фармацевтикалық форумда өндірісті жергіліктендіру (локализация) тақырыбы жиі көтеріліп жүр. Сіздің ойыңызша, қазіргі уақытта ЕАЭО елдері мен Өзбекстанда жергілікті өндірісті дамыту қалай жүріп жатыр?
— Локализация мәселесі бұрыннан көтеріліп келеді — 1990-жылдардан бастап. Ол кезде отандық өндірушілердің үлесі 2%-дан аспайтын, ал бүгінде бұл көрсеткіш ондаған есе өсті. Қазір отандық өндірушілердің нарықтағы үлесі қаптамалар бойынша шамамен 25–30%-ға жетті. Ақшалай мәнде бұл аздау, бірақ мемлекеттік сатып алу құрылымында олардың үлесі қаптамалар бойынша шамамен жартысына тең.
Алайда айта кету керек, отандық компаниялар негізінен генериктер шығарады, ал олардың бағасы ең төмен бағаға жатпайды. Он жылдық келісімшарттар айтарлықтай нәтиже берді деп ойламаймын, себебі бұл тым ұзақ мерзім. Кейбір жергілікті өндірушілер жоғары бағамен жұмыс істейді, ал көрші елдердің бәсекелестері кейде бағаны екі жарым есеге дейін төмен ұсына алады — біз мұны нақты көріп отырмыз. Сондықтан, менің ойымша, отандық өндірушілерге ғылыми зерттеулер мен жаңа дәрі-дәрмектерді әзірлеуге инвестиция салу талабы қойылуы тиіс.
Меніңше, жаңа дәрілік препараттарды әзірлеуге қаржыны Білім және ғылым министрлігі бөлуі — бұл дұрыс емес. Неліктен? Егер бұл шынымен де перспективалы бағыт болса, мұны өндірушілердің өздері қаржыландыруы керек. Қазір елде, соның ішінде отандық өндірушілер тарапынан да, клиникалық зерттеулер өте аз жүргізіледі.
Бүгінде Денсаулық сақтау министрлігі бұл жағдайды түсініп отыр және халықаралық ірі фармацевтикалық компаниялармен келіссөздер жүргізуде. Кейбір жетістіктер бар — мысалы, Hoffmann-La Roche пен AstraZeneca өз дәрілерін өндіруді бастады. Әрине, әзірге бұл тек қаптау деңгейінде, бірақ мен бұл үдеріс біртіндеп тереңдей түсетініне сенемін.
Сондықтан бұл жерде қозғалыс екіжақты болуы керек. Біз нарықты бірнеше компанияға бердік, иә, пандемия кезінде олар бізге үлкен көмек көрсетті, оған рақмет. Бірақ бүгінде басты әңгіме — ғылымға да инвестиция салу қажеттігі туралы болуы тиіс. Өйткені жай ғана дәрі шығарумен кез келген айналыса алады. Пандемия енді жоқ.
Алайда айта кету керек, отандық компаниялар негізінен генериктер шығарады, ал олардың бағасы ең төмен бағаға жатпайды. Он жылдық келісімшарттар айтарлықтай нәтиже берді деп ойламаймын, себебі бұл тым ұзақ мерзім. Кейбір жергілікті өндірушілер жоғары бағамен жұмыс істейді, ал көрші елдердің бәсекелестері кейде бағаны екі жарым есеге дейін төмен ұсына алады — біз мұны нақты көріп отырмыз. Сондықтан, менің ойымша, отандық өндірушілерге ғылыми зерттеулер мен жаңа дәрі-дәрмектерді әзірлеуге инвестиция салу талабы қойылуы тиіс.
Меніңше, жаңа дәрілік препараттарды әзірлеуге қаржыны Білім және ғылым министрлігі бөлуі — бұл дұрыс емес. Неліктен? Егер бұл шынымен де перспективалы бағыт болса, мұны өндірушілердің өздері қаржыландыруы керек. Қазір елде, соның ішінде отандық өндірушілер тарапынан да, клиникалық зерттеулер өте аз жүргізіледі.
Бүгінде Денсаулық сақтау министрлігі бұл жағдайды түсініп отыр және халықаралық ірі фармацевтикалық компаниялармен келіссөздер жүргізуде. Кейбір жетістіктер бар — мысалы, Hoffmann-La Roche пен AstraZeneca өз дәрілерін өндіруді бастады. Әрине, әзірге бұл тек қаптау деңгейінде, бірақ мен бұл үдеріс біртіндеп тереңдей түсетініне сенемін.
Сондықтан бұл жерде қозғалыс екіжақты болуы керек. Біз нарықты бірнеше компанияға бердік, иә, пандемия кезінде олар бізге үлкен көмек көрсетті, оған рақмет. Бірақ бүгінде басты әңгіме — ғылымға да инвестиция салу қажеттігі туралы болуы тиіс. Өйткені жай ғана дәрі шығарумен кез келген айналыса алады. Пандемия енді жоқ.
– Қазақстан басқа елдердің инвестициялары үшін барған сайын тартымды бола түсуде. Қазіргі таңда фармацевтика саласы халықаралық инвесторлар мен өндірушілер үшін қаншалықты тартымды деп ойлайсыз?
— Айта кету керек, инвестициялық саясат – бұл біздің мемлекетіміздің басты басымдықтарының бірі. Бұл туралы Президент те жиі айтады, және оның барлық іс-әрекеті ел экономикасына қосымша инвестициялар тартуға бағытталған. Әсіресе жаңа кен орындарын игеру, табиғи ресурстарды өндіру саласында – Қытаймен, Франциямен, АҚШ-пен, Ресей Федерациясымен бірлескен жобалар жүруде. Ірі бизнес Қазақстанға келіп жатыр. Мемлекет мұнда жұмыс істеу үшін, соның ішінде өндірісті жергілікті деңгейде орналастыру үшін барынша қолайлы жағдай жасауға тырысуда.
Алайда бұл әлі де жеткіліксіз, себебі көршілеріміз де дәл осымен айналысып жатыр. Мысалы, Өзбекстан бұл бағытта өте белсенді жұмыс істеп, шетелдік серіктестерді тартуда. Иә, инвестициялар келіп жатыр, жаңа өндіріс орындары салынып, мысалдар бар, бірақ біз әлі де осы жолдың басындамыз.
Өкінішке қарай, көптеген жылдар босқа өтті, ал жемқорлық бұл салаға айтарлықтай зиян келтірді. Сондықтан бүгін біз салықтық реттеу бағытына бет бұрдық: салықтар күшейтіледі, бұрын салық салынбаған салаларда (мысалы, медицина мен фармацевтикада) ҚҚС енгізілуде. Яғни, бір кезде бас тартқан жүйеге қайта оралудамыз. Жеке кәсіпкерлерге де қатаң талаптар қойылуда.
Бұл – өмір шындығы. Біз үлкен әрі өркениетті әлемнің бір бөлшегіміз, ал бұл үдерістер бүкіл әлемде жүруде. Мысалы, Францияда салық мөлшерлемесі 50%-дан асады, басқа да еуропалық елдерде жағдай ұқсас. Сондықтан бәріне белді қатайтуға тура келеді.
Дегенмен, Қазақстан – ерекше ел. Ол зор ресурстарға, үлкен әлеуетке ие. Бүгінде еліміздің басшылығы осы мүмкіндіктерді ғылымның әлеуетін пайдалана отырып іске асыруға тырысуда.
Өткен аптада мен мүше болып табылатын Ғылым және технология жөніндегі ұлттық ғылыми кеңестің отырысы өтті. Оны тікелей Президент Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев өзі жүргізді. Онда атом өнеркәсібін дамыту мәселесіне, жаңа атом электр станцияларын салуға ерекше көңіл бөлінді. Біріншісін «Росатом» салады, ал қалған екеуін — қытай және француз компаниялары салмақ. Яғни, бүгінгі күні жалпы энергетика саласына ерекше назар аударылып отыр.
Қазақстандағы инвестициялық климат жалпы алғанда оң деп айтуға болады.
Алайда бұл әлі де жеткіліксіз, себебі көршілеріміз де дәл осымен айналысып жатыр. Мысалы, Өзбекстан бұл бағытта өте белсенді жұмыс істеп, шетелдік серіктестерді тартуда. Иә, инвестициялар келіп жатыр, жаңа өндіріс орындары салынып, мысалдар бар, бірақ біз әлі де осы жолдың басындамыз.
Өкінішке қарай, көптеген жылдар босқа өтті, ал жемқорлық бұл салаға айтарлықтай зиян келтірді. Сондықтан бүгін біз салықтық реттеу бағытына бет бұрдық: салықтар күшейтіледі, бұрын салық салынбаған салаларда (мысалы, медицина мен фармацевтикада) ҚҚС енгізілуде. Яғни, бір кезде бас тартқан жүйеге қайта оралудамыз. Жеке кәсіпкерлерге де қатаң талаптар қойылуда.
Бұл – өмір шындығы. Біз үлкен әрі өркениетті әлемнің бір бөлшегіміз, ал бұл үдерістер бүкіл әлемде жүруде. Мысалы, Францияда салық мөлшерлемесі 50%-дан асады, басқа да еуропалық елдерде жағдай ұқсас. Сондықтан бәріне белді қатайтуға тура келеді.
Дегенмен, Қазақстан – ерекше ел. Ол зор ресурстарға, үлкен әлеуетке ие. Бүгінде еліміздің басшылығы осы мүмкіндіктерді ғылымның әлеуетін пайдалана отырып іске асыруға тырысуда.
Өткен аптада мен мүше болып табылатын Ғылым және технология жөніндегі ұлттық ғылыми кеңестің отырысы өтті. Оны тікелей Президент Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев өзі жүргізді. Онда атом өнеркәсібін дамыту мәселесіне, жаңа атом электр станцияларын салуға ерекше көңіл бөлінді. Біріншісін «Росатом» салады, ал қалған екеуін — қытай және француз компаниялары салмақ. Яғни, бүгінгі күні жалпы энергетика саласына ерекше назар аударылып отыр.
Қазақстандағы инвестициялық климат жалпы алғанда оң деп айтуға болады.
– Қазіргі таңда цифрлық технологиялар мен жасанды интеллект көптеген салаларда, соның ішінде фармацевтикада да, бизнеске инвестициялық тартымдылықты арттыруға айтарлықтай ықпал ете алады. Сіздің ойыңызша, бұл рас па және компаниялар қай технологияларға қазір ерекше назар аударуы керек — клиникалық зерттеулерде де, басқа бағыттарда да даму үшін?
— Иә, жасанды интеллект пен цифрландыру ел экономикасының болашақтағы негізгі қозғаушы күштері ретінде аталып отыр.
Бірнеше күн бұрын Қазақстанда Жасанды интеллект және цифрландыру министрлігі құрылды, ал министр вице-премьер деңгейінде тағайындалды. Бұл – жасанды интеллектіні экономиканың барлық салаларына: банк секторы мен денсаулық сақтау жүйесіне дейін енгізудің маңыздылығына ерекше назар аударылып отырғанының дәлелі.
Қазір бұл бағытта нақты жұмыс жүргізіліп жатыр, ғылыми зерттеулер де басталған. Менің ойымша, бұл қадамдар ғылыми зерттеулер мен жаңа дәрілік препараттарды әзірлеу үдерісін айтарлықтай жеңілдетеді.
Бүгінде барлық процестердің ашықтығы өте маңызды, ал осы тұста жасанды интеллекттің рөлі ерекше. Ол деректерді өңдеу мен бақылау сапасын арттырып, шешім қабылдауды жеделдетеді. Мен сенемін, бұл технологиялар елдің жалпы бәсекеге қабілеттілігін едәуір арттырады.
Әрине, клиникалық зерттеулер саласында да жасанды интеллектті қолдану қажет. Ол бұл процестерді жылдамдатып, сапасын арттырып, ғылыми нәтижелердің тиімділігін жоғарылата алады.
Бірнеше күн бұрын Қазақстанда Жасанды интеллект және цифрландыру министрлігі құрылды, ал министр вице-премьер деңгейінде тағайындалды. Бұл – жасанды интеллектіні экономиканың барлық салаларына: банк секторы мен денсаулық сақтау жүйесіне дейін енгізудің маңыздылығына ерекше назар аударылып отырғанының дәлелі.
Қазір бұл бағытта нақты жұмыс жүргізіліп жатыр, ғылыми зерттеулер де басталған. Менің ойымша, бұл қадамдар ғылыми зерттеулер мен жаңа дәрілік препараттарды әзірлеу үдерісін айтарлықтай жеңілдетеді.
Бүгінде барлық процестердің ашықтығы өте маңызды, ал осы тұста жасанды интеллекттің рөлі ерекше. Ол деректерді өңдеу мен бақылау сапасын арттырып, шешім қабылдауды жеделдетеді. Мен сенемін, бұл технологиялар елдің жалпы бәсекеге қабілеттілігін едәуір арттырады.
Әрине, клиникалық зерттеулер саласында да жасанды интеллектті қолдану қажет. Ол бұл процестерді жылдамдатып, сапасын арттырып, ғылыми нәтижелердің тиімділігін жоғарылата алады.
– Регуляторлық талаптарды үйлестіру (гармонизация) туралы аздап әңгімелессек. Сіздің ойыңызша, соңғы жылдары бұл бағытта қандай да бір айтарлықтай ілгерілеу болды ма?
— Үйлестіру үдерісі өте күрделі. Біз бұл бағытта бірнеше жылдан бері жұмыс істеп келеміз. Мен фармацевтикалық кеңістігімізді кеңейтіп, оны өндірушілер үшін тартымдырақ етуге мүмкіндік беретін осы процесті қолдайтын адамдардың бірімін.
Алайда, бұл бағыттағы қозғалыс оңай болып жатқан жоқ. Былтыр желтоқсан айында мен Ресей Федерациясының денсаулық сақтау министрі Михаил Альбертович пен Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау министрі Ақмарал Шәріпбаевна қатысқан келіссөздерге қатыстым. Министрлер талқылаған негізгі мәселелердің бірі — үйлестіру процесі болды: өзара мойындау, рецензиялау және келісу рәсімдерінің баяу жүруі процестерді тежеп отыр.
Сондықтан қазір бірқатар препараттарды ұлттық тіркеу жүйесіне көшіруге тура келді. Өкінішке қарай, біздің реттеуші органдар ортақ тіл табысып, бірыңғай IT-жүйе құра алмай отыр. Бұл — маңызды саяси шешімді жүзеге асырудағы басты қиындықтардың бірі.
Бізге өз мүдделерімізді тартыссыз, бір-бірімізге қарсы емес, келісім арқылы үйлестіріп, ілгері жылжу қажет. Мысалы, өтініш беруші қай елге жүгінсе де, жұмыс көлемін әділ бөлуге және қаражатты ортақ етіп үлестіруге болады. Бұл — техникалық тұрғыдан шешілуі қиын мәселе емес.
Мұндай тәжірибе кеден саласында бұрыннан бар: кедендік баж салығы төленген соң, ол қатысушы елдер арасында әділ бөлінеді. Сол сияқты, фармацевтикалық реттеу саласында да осындай тәсіл қолдануға болады.
Ең бастысы — өзара сенім мен жауапкершілікті арттыру. Кім қалай жұмыс істейтіні ашық болуы тиіс.
Бірақ, өкінішке қарай, әлі де қиындықтар бар. Еуразиялық тіркеуден өткен препараттардың саны көп емес. Демек, бұл мәселелер сақталып отыр және оларды жедел шешу қажет.
Алайда, бұл бағыттағы қозғалыс оңай болып жатқан жоқ. Былтыр желтоқсан айында мен Ресей Федерациясының денсаулық сақтау министрі Михаил Альбертович пен Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау министрі Ақмарал Шәріпбаевна қатысқан келіссөздерге қатыстым. Министрлер талқылаған негізгі мәселелердің бірі — үйлестіру процесі болды: өзара мойындау, рецензиялау және келісу рәсімдерінің баяу жүруі процестерді тежеп отыр.
Сондықтан қазір бірқатар препараттарды ұлттық тіркеу жүйесіне көшіруге тура келді. Өкінішке қарай, біздің реттеуші органдар ортақ тіл табысып, бірыңғай IT-жүйе құра алмай отыр. Бұл — маңызды саяси шешімді жүзеге асырудағы басты қиындықтардың бірі.
Бізге өз мүдделерімізді тартыссыз, бір-бірімізге қарсы емес, келісім арқылы үйлестіріп, ілгері жылжу қажет. Мысалы, өтініш беруші қай елге жүгінсе де, жұмыс көлемін әділ бөлуге және қаражатты ортақ етіп үлестіруге болады. Бұл — техникалық тұрғыдан шешілуі қиын мәселе емес.
Мұндай тәжірибе кеден саласында бұрыннан бар: кедендік баж салығы төленген соң, ол қатысушы елдер арасында әділ бөлінеді. Сол сияқты, фармацевтикалық реттеу саласында да осындай тәсіл қолдануға болады.
Ең бастысы — өзара сенім мен жауапкершілікті арттыру. Кім қалай жұмыс істейтіні ашық болуы тиіс.
Бірақ, өкінішке қарай, әлі де қиындықтар бар. Еуразиялық тіркеуден өткен препараттардың саны көп емес. Демек, бұл мәселелер сақталып отыр және оларды жедел шешу қажет.
– Дұрыс түсінемін бе: мәселе қазір коммуникацияда және ақпараттық жүйенің жеткілікті түрде тиімді құрылмағанында ма?
— Дәл солай. Бірақ менің ойымша, егер нақты саяси шешім қабылданса, кез келген ақпараттық жүйені құруға болады. Яғни, шешім қабылданып, жауапты орындаушылар белгіленсе — бұл мәселені әлдеқашан шешуге болар еді.
Алайда, өкінішке қарай, жұмыс өте баяу жүруде. Өткен Еуразиялық фармацевтикалық форумда біз бұл процестер туралы және үйлестірудің (гармонизацияның) маңыздылығы туралы өте нақты әрі қатаң сөйлестік. Сол кезде бұл бағытта қозғалыс басталған сияқты болып көрінген еді.
Бірақ меніңше, реттеуші органдар нақты серпін алған жоқ, сондықтан олардың арасындағы өзара жақындасу әлі де баяу жүруде.
Алайда, өкінішке қарай, жұмыс өте баяу жүруде. Өткен Еуразиялық фармацевтикалық форумда біз бұл процестер туралы және үйлестірудің (гармонизацияның) маңыздылығы туралы өте нақты әрі қатаң сөйлестік. Сол кезде бұл бағытта қозғалыс басталған сияқты болып көрінген еді.
Бірақ меніңше, реттеуші органдар нақты серпін алған жоқ, сондықтан олардың арасындағы өзара жақындасу әлі де баяу жүруде.
– Сіздің ойыңызша, не жетіспейді? Форумдар арасындағы аралық кездесулердің болмауы ма басты мәселе?
— Иә, менің ойымша, дәл солай. Аралық кездесулер мен өзара келісілген шешімдер қажет. Тараптар нақты келісімге келгенін ресми түрде жариялап, процестің жылдам жүріп жатқанын көрсетуі керек. Бұл істі созбай, жүйелі түрде жасау қажет.
Қазір Қазақстан Еуропалық елдерде тіркеуден өткен дәрілер үшін жеделдетілген ұлттық тіркеу жүйесін енгізуге кірісті. Бұл — дұрыс бағыттағы қадам.
Неге бас ауыртамыз, егер бұл препараттар әлемде бұрыннан тіркелген болса? Біз өзімізге тым көп кедергілер қойып отырмыз.
Біздің мақсатымыз — саяси мүдделерге қызмет ету емес. Біз, ең алдымен, науқастарға қызмет етеміз. Олар ауырып отыр және оларға тиімді, сапалы дәрілер қажет. Егер біз Еуропалық, Америкалық немесе Жапондық тіркеу жүйелеріне сенім артсақ, онда сол сенімді негізге алуымыз керек.
Мен саясаттың бұл процестерге әсері бар екенін түсінемін, бірақ соған қарамастан науқастардың мүддесі бәрінен жоғары тұруы тиіс.
Қазір Қазақстан Еуропалық елдерде тіркеуден өткен дәрілер үшін жеделдетілген ұлттық тіркеу жүйесін енгізуге кірісті. Бұл — дұрыс бағыттағы қадам.
Неге бас ауыртамыз, егер бұл препараттар әлемде бұрыннан тіркелген болса? Біз өзімізге тым көп кедергілер қойып отырмыз.
Біздің мақсатымыз — саяси мүдделерге қызмет ету емес. Біз, ең алдымен, науқастарға қызмет етеміз. Олар ауырып отыр және оларға тиімді, сапалы дәрілер қажет. Егер біз Еуропалық, Америкалық немесе Жапондық тіркеу жүйелеріне сенім артсақ, онда сол сенімді негізге алуымыз керек.
Мен саясаттың бұл процестерге әсері бар екенін түсінемін, бірақ соған қарамастан науқастардың мүддесі бәрінен жоғары тұруы тиіс.
– Сіздің ойыңызша, алдағы жылдары ЕАЭО елдері мен Өзбекстандағы фармацевтикалық компаниялардың бәсекеге қабілеттілігін айқындайтын үш негізгі бағыт қандай болады?
— Біріншіден, бұл — шешім қабылдау жылдамдығы.
Екіншіден, өндірісті жергіліктендіру (локализация) және біздің елдер аумағында клиникалық зерттеулерді бастау мәселелерін шешу.
Үшіншіден, әрине, баға саясатының да маңызы зор. Менің ойымша, баға мәселесінде тым қатаң позиция ұстанудың қажеті жоқ. Егер компания Түркияда белгілі бір препаратты айтарлықтай төмен бағамен ұсынуға дайын болса, онда басқа елдерде де соған ұқсас баға деңгейін сақтауы тиіс.
Қазір ешкімде артық бюджет жоқ. Министрлік пен реттеуші органдардың позициясы — түсінікті әрі әділ: олардың да ресурстары шектеулі, ал депутаттар дәрі-дәрмек бағаларын үнемі бақылап отыр. Сондықтан біз не істеуіміз керек — неге бір елде төмен баға ұсынатынымызды, ал басқа елде жоғарырақ екенін түсіндіре білуіміз қажет. Бұл жерде таңдау екіұшты: біз физикалық түрде нарықта болғымыз келе ме, әлде тек жоғары бағаны сақтағымыз келе ме — соны шешу керек.
Менің ойымша, өндірушілердің барлығы келіссөзге дайын және ымыраға келуге қарсы емес. Бұл өте маңызды. Егер келісімге келсек, компаниялар нарықта қала береді. Ал егер келісе алмасақ — біреу кетеді және үлкен қаржылық шығынға ұшырайды.
Болашаққа қарасақ, Қазақстан осы тұрғыда жақсы мысал көрсетіп отыр: бүгінде елдің фармацевтикалық нарығының шамамен 45% мемлекеттік қаражат есебінен, яғни міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру қорының үлесінде.
Екіншіден, өндірісті жергіліктендіру (локализация) және біздің елдер аумағында клиникалық зерттеулерді бастау мәселелерін шешу.
Үшіншіден, әрине, баға саясатының да маңызы зор. Менің ойымша, баға мәселесінде тым қатаң позиция ұстанудың қажеті жоқ. Егер компания Түркияда белгілі бір препаратты айтарлықтай төмен бағамен ұсынуға дайын болса, онда басқа елдерде де соған ұқсас баға деңгейін сақтауы тиіс.
Қазір ешкімде артық бюджет жоқ. Министрлік пен реттеуші органдардың позициясы — түсінікті әрі әділ: олардың да ресурстары шектеулі, ал депутаттар дәрі-дәрмек бағаларын үнемі бақылап отыр. Сондықтан біз не істеуіміз керек — неге бір елде төмен баға ұсынатынымызды, ал басқа елде жоғарырақ екенін түсіндіре білуіміз қажет. Бұл жерде таңдау екіұшты: біз физикалық түрде нарықта болғымыз келе ме, әлде тек жоғары бағаны сақтағымыз келе ме — соны шешу керек.
Менің ойымша, өндірушілердің барлығы келіссөзге дайын және ымыраға келуге қарсы емес. Бұл өте маңызды. Егер келісімге келсек, компаниялар нарықта қала береді. Ал егер келісе алмасақ — біреу кетеді және үлкен қаржылық шығынға ұшырайды.
Болашаққа қарасақ, Қазақстан осы тұрғыда жақсы мысал көрсетіп отыр: бүгінде елдің фармацевтикалық нарығының шамамен 45% мемлекеттік қаражат есебінен, яғни міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру қорының үлесінде.
– Вячеслав, алдағы жылдары сіз басқаратын қауымдастықтың басты стратегиялық мақсаттары қандай?
— Біз мемлекетіміздің серіктесіміз және еліміздегі халықаралық өндірушілердің мүдделерін қорғаймыз.
Біздің мақсатымыз – мемлекет белсенді қатысушысы болатын өркениетті әрі ашық фармацевтикалық нарық құру.
Негізгі миссиямыз – пациенттерге сапалы, тиімді және қауіпсіз дәрілік препараттарды қолжетімді бағамен ұсыну.
Осы мақсатқа жету – қауымдастықтың мүшелері, яғни әлемнің жетекші фармацевтикалық өндірушілері үшін де басты басымдық. Менің ойымша, дәл осы бағыт — алдағы жылдардағы Қазақстандағы біздің жұмысымыздың негізгі векторы болады.
Біздің мақсатымыз – мемлекет белсенді қатысушысы болатын өркениетті әрі ашық фармацевтикалық нарық құру.
Негізгі миссиямыз – пациенттерге сапалы, тиімді және қауіпсіз дәрілік препараттарды қолжетімді бағамен ұсыну.
Осы мақсатқа жету – қауымдастықтың мүшелері, яғни әлемнің жетекші фармацевтикалық өндірушілері үшін де басты басымдық. Менің ойымша, дәл осы бағыт — алдағы жылдардағы Қазақстандағы біздің жұмысымыздың негізгі векторы болады.
– Сенемін, сіз бүгін көтерген көптеген мәселелерді 2026 жылғы 26–28 қаңтарда өтетін Еуразиялық фармацевтикалық форумда талқылап қана қоймай, нақты шешімдерге де қол жеткіземіз.
Вячеслав, осы мазмұнды әрі шынайы әңгімеңіз үшін алғыс айтамын!
Вячеслав, осы мазмұнды әрі шынайы әңгімеңіз үшін алғыс айтамын!